Drewniane skarby Kiży
Coś błyszczy. Ostre północne słońce odbija się w lustrze Onegi, każe mrużyć oczy. A jednak coś się tam srebrzy, wysoko nad wodą. Trzeba podpłynąć bliżej, rozróżnić kształty – z wody wyrasta dziwna bryła zwieńczona świetlistą piramidą. Jeszcze kilka kabli i wszystko jasne – kaskada obłych, drewnianych kopuł na Cerkwi Przemienienia odbija słońce. To Kiży.
Południowy kraniec Kanału Bałtycko-Białomorskiego wychodzi w wody jeziora Onega. Cała północno-zachodnia część akwenu usiana jest półwyspami i wysepkami, które cofający się lodowiec wyrył je tu w wapiennych skałach. To Zaonieże – tereny, które z perspektywy Nowogrodu czy Moskwy leżały za-Onegą. Otoczone wodą szkiery, odgrodzone niespokojnym jeziorem, przybyszom z południa wydawały się niegościnne i niewarte zainteresowania.
Właśnie ta względna izolacja, specyficzna topografia i klimat sprawiły, że na Zaonieżu wykształciła się kultura, będąca połączeniem wpływów ugrofińskich, starosłowiańskich – a wreszcie nowogrodzkich. Również rzemiosło i architektura rozwijały się na tym obszarze inaczej niż w pozostałych regionach Rosji, tworząc unikalne zabytki architektury i kultury materialnej.
Niewielka, zamieszkała od tysiącleci wyspa Kiży przynajmniej od XVI stanowiła centrum regionu dla mieszkańców ponad 180 wsi rozsianych po całym archipelagu. Tu koncentrowała się władza administracyjna i tu mieli siedziby przedstawiciele Cerkwi. Naturalne więc, że to na Kiży postanowiono wznieść najokazalszą świątynię Zaonieża: drewniany kompleks Cerkiew Przemienienia Pańskiego.
Mimo powtarzających się w XVIII wieku krwawo tłumionych buntów chłopskich, rewolucyjnej zawieruchy w początkach XX wieku i okupacji fińskiej w czasie II wojny światowej cerkwie na Kiży zachowały się w przez wieki w doskonałym stanie, a i w okolicznych wsiach – choć opustoszałe – zachowały się liczne domy będące przykładami tradycyjnej architektury ludowej.
Wyjątkowość tego naturalnego kompleksu architektonicznego dostrzeżono bardzo wcześnie i już w 1945 objęto wyspę Kiży ochroną, tworząc na niej rezerwat architektury tradycyjnej. W 1951 zaczęto przenosić na wyspę kolejne zabytki architektury drewnianej z całego regionu, a w 1966 roku udostępniono skansen zwiedzającym. O niezwykłości zebranej tu kolekcji świadczy to, że kilka jej elementów zostało w 1990 roku wpisanych na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.
Najsłynniejszym spośród skarbów na Kiży jest leżący na południowym skraju wyspy Kiży Pogost – wzniesiony w XVIII i XIX wieku kompleks drewnianych świątyń. Dominuje w nim okazała cerkiew Przemienienia Pańskiego, której kryte charakterystyczną, osikową łuską kopuły stały się symbolem całego regionu. Cerkiew została założona zgodnie z tradycyjnym rozumieniem harmonii – na planie ośmiokąta, z czterema dwustopniowymi przybudówkami – na cztery strony świata. Na ośmiokątnej podstawie zbudowano kolejny ośmiobok – i jeszcze jeden, jeszcze mniejszy. Każdy fragment dachu ukoronowano osobną kopułą na 'beczce’. Kopuły – w sumie aż dwadzieścia dwie!- różnią się wielkością w zależności od piętra na którym się znajdują – tworząc rytmiczną piramidę.
Nie wiadomo niestety, kto i kiedy dokładnie wzniósł to arcydzieło architektury drewnianej, choć mówi się, że sam Piotr I zaprojektował świątynię. Na podstawie badań dendrochronologicznych ustalono jedynie, że sosny i świerki, z których wzniesiono cerkiew zostały ścięte w latach 1713-1714. O budowniczym zaś opowiada lokalna tradycja: mistrz Nestor, który przewodził robotnikom budującym świątynię, gdy już ukończono prace miał cisnąć w wody Onego swoją siekierę – ze słowami, że nigdy wcześniej nie powstała tak piękna cerkiew – i nigdy już podobna nie powstanie.
We wnętrzu Cerkwi Przemienienia Pańskiego podziw budzi rzeźbiony w drewnie i złocony ikonostas, na którym znajdują się 102 zabytkowe ikony. Dwie z nich, pochodzące z XVII wieku i wywodzące się z północnej szkoły pisania ikon musiały zostać przeniesione ze starszej świątyni. Znaczną część – pochodzącą z pierwszych dziesięcioleci XVIII wieku przywieziono z innych regionów Rosji, resztę zaś stworzyli pod koniec XVIII wieku lokalni ikonopisi.
Okazała Cerkiew Przemienienia Pańskiego nie była ogrzewana i tylko latem można było w niej sprawować długie liturgie. Od października do Wielkiej Nocy nabożeństwa odbywały się w położonej opodal, o wiele mniejszej – więc łatwiejszej do ogrzania – Cerkwi Wstawiennictwa Matki Bożej. Budowę cerkwi zimowej rozpoczęto w 1764 roku, wyraźnie nawiązując stylem i kompozycją do sąsiadującej budowli: została zbudowana na planie pięciokąta połączonego z prostokątną częścią ołtarzową, a całość jest zwieńczona dziewięcioma kopułami na beczkach, które kształtem i wielkością odpowiadają tym na niższych piętrach Cerkwii Przemienienia Pańskiego. Niestety w cerkwi zimowej nie zachował się oryginalny ikonostas. Ten, który obecnie zdobi wnętrze odtworzony został w latach 1956-1959, z wykorzystaniem ikon napisanych na Zaonieżu od XVII do XIX wieku.
W XIX wieku do kompleksu dwóch świątyń dobudowano drewnianą, wysoką na 30 metrów dzwonnicę, która – choć wyraźnie późniejsza – sanowi spójny element całego założenia: na czworobocznej podstawie wzniesiono ośmioboczne piętro, nad którym znajduje się wsparta na kolumnach galeria z 12 dzwonami, a całość przykryta jest wspartym na kolumnach namiotowym dachem.
Cały kompleks cerkiewny otoczony był ponad 300 metrowym ogrodzeniem o charakterystycznej konstrukcji: na kamiennej podmurówce stała ramowa konstrukcja drewniana, przykryta dwuspadowym dachem, a prowadzące do wnętrza brama główna i furty to bogato zdobione kute kraty. Taki obraz wyłaniał się z opisu, jaki w książce 'Podróż po jeziorze Ładoga i Onego’ pozostawił XVIII wieczny badacz Nikołaj Ozierieckowski – i według niego zostało odtworzone w latach 50tych XX wieku – oryginalna zachowała się jedynie część kamiennej podmurówki.
Kompleks Cerkwii Przemienienia Pańskiego to nie wszystkie zabytki sakralne, jakie znajdują się na wyspie Kiży. Pochodząca z XVI wieku cmentarna Cerkiew Wskrzeszenia Łazarza czy czatownia (przydrożna kaplica) pod wezwaniem Michała Archanioła również nie wyczerpują listy.
Natomiast kolekcja obiektów świeckich liczy kilkadziesiąt budynków: od przewiezionego jako pierwszy w 1951 roku domu bogatego chłopa Oszewniewa, przez liczne spichrze, stodoły, młyny, kuźnie – a wreszcie banie, bez których w północnej Rosji od stuleci nie wyobrażano sobie życia.